اول از همه لازم است بدانيد اين موجودات يک شبه و با تخيّل نويسنده و فيلمنامه‌نويس و هنرمند متولد نشده‌اند، بلکه بسياري از چنين موجوداتي در فرهنگ چندين ساله تمدّن‌ها موجودند. اين موجودات معمولا معنايي هم با خودشان دارند؛ يعني حضورشان در داستان يا هر جاي ديگر، مفاهيمي هم به همراه دارد.

نکته‌اي که جالب است بدانيد اين است که موجودات اساطيري، در همه فرهنگ‌ها يک معنا و جايگاه ندارند؛ گاهي تا اين حد تفاوت دارند که موجودي در يک فرهنگ خير و مثبت تلقي مي‌شود در صورتي که در فرهنگ ديگر کاملا اهريمني و شر است! بنابراين حواسمان باشد اگر موجوداتي در فرهنگ ما خير يا شر هستند، وما در فرهنگ‌هاي ديگر هم اين مفهوم را ندارند.

در اين مطلب قرار است سري به موجودات افسانه‌اي و اساطيري در کشور‌هاي مختلف بزنيم و ببينيم چه حيواناتي افسانه‌اي هستند که در بيشتر فرهنگ‌ها ديده مي‌شوند؟ با ما همراه باشيد.

1. اژدها؛ موجودي خانمان‌برانداز يا زندگي‌بخش؟

اژد‌ها از آن موجوداتي است که هم نماد ويرانگري است و هم آب و آباداني! در اينکه اژد‌ها نماد قدرت و نيرومندي است شکي نيست، امّا اينکه اين زور بازو در جهت مثبت استفاده شود يا منفي، هر فرهنگي براي خودش برداشت ويژه‌اي دارد؛ مثلا در مصر، اژد‌ها رمز طغيان‌هاي بزرگ رود نيل برايشان بوده است.

امّا با شنيدن نام اژدها، ياد فرهنگ چيني مي‌افتيم که جاي جاي کشورش تصويري از اژد‌ها مي‌بينيم. اژد‌ها براي چيني‌ها موجودي مقدّس است و او را بخشنده آب و باران مي‌دانند. اژد‌ها در فرهنگ چين و ژاپن چندين شاخ هم دارد.

البته شکل و شمايل اين موجود در فرهنگ‌ها ممکن است تغييراتي داشته باشد؛ مثلا گاهي در چهره تمساح يا گاهي موجودي چند سر دربيايد، امّا معمولا او را مرتبط با آب و هوا و طوفان مي‌بينيم. البته گاهي ممکن است طوفان بر اژد‌ها سوار شود و زمين‌لرزه اتّفاق بيوفتد.

حالا اگر سراغ ايران بياييم، اژد‌ها نقشش کمي تيره و تار مي‌شود. اژد‌ها که با واژه ضحاک هم ريشه است ما را به ياد کار‌هاي اهريمني ضحاک در شاهنامه مي‌اندازد و برايمان نمادي از تاريکي و ظلم است.

2. ققنوس؛ پرنده‌اي که از خاکستر متولد مي‌شود!

داستان ققنوس به اندازه‌اي جذّاب است که باعث مي‌شود پايش به دنياي داستان‌ها و شعر‌ها باز شود. اين پرنده افسانه‌اي، هر چند سال يکبار تخم مي‌گذارد و بلافاصله در آتش مي‌پرد و مي‌سوزد و از خاکستر آن آتش، دوباره متولد مي‌شود.

اين موجود عجيب، در فرهنگ‌هاي مختلف با همين داستان زايش دوباره، وجود دارد. در زبان انگليسي Phoenix ناميده مي‌شود. هر جا از ققنوس استفاده مي‌شود، رمز زايش دوباره او هم در تصوير نمادينش پنهان است.

علي اکبر دهخدا مي‌نويسد:

«ققنوس هزار سال عمر مي‌کند و، چون هزار سال بگذرد و عمرش به آخر آيد، هيزم بسيار جمع سازد و بر بالاي آن نشيند و سرودن آغاز کند و مست گردد و بال بر هم زند، چنان که آتشي از بال او بجهد و در هيزم افتد و خود با هيزم بسوزد. موسيقي را از آواز او دريافته‌اند»

3. ابوالهول؛ موجودي با سر انسان، پيکر شير و بال عقاب

تصوير اين موجود ترکيبي احتمالا برايمان آشناست. هم در آثار مصر بسيار به چشممان خورده و هم آثار باستاني ايران. البته شايد تفاوت‌هايي وجود داشته باشد، امّا کليّت ظاهرش همان است؛ موجودي با سر انسان، بدن شير و بال‌هاي عقاب. برايتان آشنا نيست؟ شايد واضح‌ترين تصويري که از آن به يادمان بيايد، نقش برجسته‌هاي حيرت‌انگيز تخت جمشيد باشد!

گفته‌اند اين موجود اول روي مهر‌هاي باستاني نقش مي‌بندد، امّا به مرور نقش برجسته‌ها و مجسمه‌هايش هم مي‌سازند و به فرهنگ‌هاي مختلف سفر مي‌کند. مي‌گويند زادگاهش تمدن آشور بوده، امّا آن را در تمدّن‌هاي بزرگ باستان تا يونان هم مي‌بينيم. بزرگي و هيبتش باعث شده نامش را در زبان عربي ابوالهول، به معني پدر وحشت، بگذارند. البته به اسفنکس يا اسفينکس هم مشهور است. آن‌ها معتقد بودند اين موجود مهيب، کساني را که موفق به حل معمّاهايش نمي‌شوند، مي‌کشد! در نظر مصريان، نماد آفتاب هم محسوب مي‌شده و مي‌دانيم نور و روشنايي در بيشتر فرهنگ‌هاي دنيا، نشانه‌اي از قداست هم همراهش دارد.

بعضي معتقدند بالا بودن دست اين موجود، جنبه نيايش دارد و جانوراني که در وجودش ترکيب شده‌اند، هر کدام نماد چيزي هستند.

در ايران گفته شده اسفنکس‌ها، نماد خورشيدند و نگهبان کاخ و حافظ درخت زندگي هم تعبير مي‌شوند. پيش از اين، در مطلب «حيوانات ملي که نماد کشور‌ها هستند»، درباره نماد شير در فرهنگ ملل صحبت کرده بوديم که نمايشي از قدرت، عدالت و شکوه است، امّا در اينجا علاوه بر اين مفاهيم، سر انسان نمادي از قدرت تفکر و تدبير با بال‌هاي عقاب که قدرت روحاني موجود را نشان مي‌دهند، ترکيبي از يک موجود ايده‌آل را براي حفاظت و نگهباني از پادشاهي و کشور مي‌سازد.

البته تفسير‌هاي مختلفي براي هر کدام از اجزاي مختلف اين موجود ترکيبي ارائه شده و نمي‌توان گفت يک معناي مشخص و واحد دارد.

4. لاماسو؛ موجودي با سر انسان و پيکر گاو

با اسفنکس‌ها آشناشديم، امّا موجودات ترکيبي ديگري هم هستند که نبايد آن‌ها را با هم اشتباه بگيريم؛ زيرا هر کدام مفاهيم مجزايي براي خودشان دارند. يکي ديگر از اين موجودات ترکيبي، لاماسو‌ها هستند که سرشان انسان است، امّا بدنشان گاو است و مانند اسفنکس‌ها بال دارند.اين لاماسو‌ها را در دروازه ملل تخت جمشيد با هيبت خاصي مي‌بينيد و به شما خوش‌آمد مي‌گويند. البته فقط به ايران محدود نمي‌شود و در کشور‌هاي مختلف آن‌ها را مي‌يابيم. گفته شده در ايران حالت نگهبان داشته‌اند و معمولا در‌هاي ورودي و خروجي آن‌ها را مي‌بينيم. امّا اين نگهباني فقط به خاطر زور بازوي آن‌ها نيست و سر آن‌ها نشان مي‌دهد که مثل اسفنکس‌ها، نشانه‌اي از تدبير و تفکر هم با خود به همراه دارند.

از اين‌ها گذشته، گاو در فرهنگ ملل مختلف از جمله ايران، نقش پررنگي دارد که از جمله آن نماد برکت است.

5. پري دريايي؛ زيبايي نيکو سرشت يا فريبنده‌اي اهريمني؟

دختري زيبا با دم ماهي که در آب‌ها زندگي مي‌کند، از همان کودکي در ذهنمان نقش بسته است. تا به حال فکر کرده‌ايد جريان اين پري دريايي چيست و از کجا آمده؟

داستان اين موجود عجيب هم به فرهنگ عامه در کشور‌هاي مختلف برمي‌گردد، افسانه‌اي قديمي که روايت مي‌کرده پري دريايي بالاتر از سطح آب مي‌ايستد و با يک دست در حال شانه کردن مو‌هاي بلندش است و در دست ديگر، آينه‌اي دارد. گاهي در اين روايات آمده که اين پري دريايي، آينده را پيشگويي مي‌کند، گاهي عاشق انسان‌ها شده يا انسان‌هايي را فريفته و با خود به قعر دريا برده است.

جالب است که همين موجود دريايي، گاهي نيک سيرت و درستکار معرفي شده و گاهي موجودي پليد و فريبکار! مثلا بعضي فرهنگ‌ها معتقدند اگر اين پري دريايي آزرده خاطر شود، طوفان و بلاياي طبيعي به پا مي‌شود يا اگر آن‌ها را در دريا ببينند، نشانه آن است که آن کشتي غرق مي‌شود.

حتّي رد اين موجود دريايي را در آثار باستاني که در ايران کشف شده هم گاهي مي‌بينيم که هنوز دقيق نمي‌دانيم درباره‌اش چه فکري مي‌کردند و چه باوري داشتند؛ بنابراين اين پري دريايي، در جاي جاي کره زمين داستان و روايتي همراه خودش دارد و فراتر از يک داستان کارتوني است.

حتّي گاهي آثاري پيدا مي‌کنند که فرضيه واقعي بودن اين موجود افسانه‌اي را مطرح مي‌کند! شما فکر مي‌کنيد چنين چيزي واقعيت دارد؟